Op 4 april is de transitievisie warmte van Amsterdam openbaar geworden en is de inspraakperiode gestart. Daarmee gaat de laatste fase in van een intensief proces. Silke Nieuwenhuis en Jade Oudejans, die vanuit Over Morgen het traject vormgaven, vertellen over hun ervaringen in de hoofdstad. Hoe kwam de transitievisie warmte tot stand en wat maakt het proces in Amsterdam onderscheidend?
Het verduurzamen van de warmtevraag van Amsterdam is niet begonnen bij de transitievisie. We kwamen binnen in een lopend programma genaamd ‘Amsterdam Aardgasvrij’, waaraan meer dan 30 ambtenaren werken. Er waren al aardgasvrij-regisseurs in verschillende buurten aan de slag om met partners en bewoners na te denken over de stappen richting aardgasvrij.
‘We werden echt uitgedaagd’
Ook is er sinds 2017 een samenwerking gestart tussen de gemeente en haar partners in de zogenaamde ‘City Deal’. De omvang en complexiteit van Amsterdam Aardgasvrij bleek een voordeel en een nadeel tegelijk. In een gemeente die én zeer groot is én vooruitloopt, is het een kunst om dermate op de hoogte te zijn dat er geen dingen dubbel gebeuren.
Eenmaal van start met een werkgroep, was het erg constructief om aan tafel te zitten met partijen die al jaren samen aan de lokale warmtetransitie werken. Wij werden als adviseurs van Over Morgen echt uitgedaagd, zowel op inhoud als proces.
‘Dat hogere kennisniveau geldt zeker ook voor de bewoners’, zegt projectleider Silke Nieuwenhuis. ‘Veel Amsterdammers zijn door betrokkenheid verder in het denken over de warmtetransitie dan op de meeste andere plekken in Nederland. Omdat de warmtetransitie een grote impact heeft op de stad hebben we bewoners uitgebreid bij ons proces betrokken.’
Werkgroep, stuurgroep en klankbordgroep
Voor de werkgroep die we hebben ingericht om de transitievisie op te stellen, hebben we alle key stakeholders uitgenodigd die van belang zijn voor de Amsterdamse warmtetransitie. In de werkgroep zaten vertegenwoordigers van de Amsterdamse Federatie voor Woningcorporaties (AFWC), de City Deal stuurgroep, Gemeente Amsterdam, Liander, Stichting !WOON, Waternet, Westpoort Warmte (AEB en Vattenfall) en Ymere.
Met de werkgroep hebben we het proces opgezet, zijn keuzes gemaakt en is de transitievisie warmte opgesteld. Voor het bestuurlijk traject konden we gebruik maken van de bestaande City Deal stuurgroep.
Voor een kritische blik van buiten Amsterdam hebben we daarnaast een klankbordgroep opgericht, met vertegenwoordigers uit de politiek, wetenschap, de financiële sector, de gebiedsontwikkeling en belangenbehartigers van huurders en bedrijfsleven. ‘Dat bleek een zeer waardevolle aanvulling’, geeft procesbegeleider Jade Oudejans aan. ‘Ook een koploper als Amsterdam kan leren van de ervaringen van anderen.’
Daarnaast was het een nadrukkelijke wens van gemeente Amsterdam dat ‘de stem van de Amsterdammer’ goed gehoord zou worden bij het opstellen van de transitievisie. Dat zorgde voor een vernieuwende participatieaanpak.
Participatie via rondes door de stad
Amsterdammers hebben op twee momenten een belangrijke bijdrage geleverd aan de transitievisie warmte. Dit waren momenten waarop participatie ook écht mogelijk was. Silke Nieuwenhuis vertelt: ‘Dat hebben we georganiseerd via twee ‘rondes door de stad, waarin we met een breed scala aan activiteiten online en offline inbreng van Amsterdammers hebben opgehaald.’
De eerste ronde bestond onder andere uit een online enquête met bijna 4000 respondenten, straatinterviews op verschillende markten, een ‘Denk Mee Avond’ en een interviewronde met bestuurders van woningcorporaties en andere belangrijke partners. Op deze manier is inbreng opgehaald voor de uitgangspunten van de transitievisie warmte.
Notitie van uitgangspunten
Het resultaat van de eerste ronde door de stad is een Notitie van uitgangspunten. In die notitie, die tevens is behandeld in de gemeenteraad, is de basis gelegd voor de transitievisie warmte door te bepalen hoe keuzes gemaakt worden. In de notitie staan de besliscriteria opgenomen voor het bepalen van de aardgasvrije warmteoptie per buurt en de volgorde van buurten.
‘Het was ongelofelijk inspirerend om bewoners daarover te horen discussiëren op de meedenkbijeenkomst’, zegt Jade Oudejans. Net als in elke gemeente staat betaalbaarheid voor de meeste Amsterdammers voorop. Veel bewoners begrijpen ook dat betaalbaarheid betekent dat er niet altijd een maximale keuze in de oplossing is. Bovendien gaven veel bewoners aan de duurzaamheid van de oplossing belangrijk te vinden en te willen starten op plekken waar zich logische kansen voordoen, zoals een warmtenet dat al langs de buurt loopt.
Het eindproduct beter en begrijpelijk maken
De tweede ronde door de stad vond plaats nadat aan de hand van de uitgangspunten en de daarop volgende analyse de eerste resultaten in beeld waren. In deze ronde stonden twee dingen centraal: het beter en begrijpelijker maken van het eindproduct en het ophalen van inbreng voor de vervolgstappen van de transitievisie.
Jade Oudejans: ‘Zo’n 70 bewoners hebben zich gebogen over een concept van de belangrijkste eindproducten: de transitiekaart met daarin de warmteoptie en het tijdpad per buurt, en de samenvatting van de warmteoplossingen. Met een kleinere meeleesgroep is zelfs de hele transitievisie warmte, toen nog een stuk langer dan de uiteindelijke versie, in concept besproken.’
Deze activiteiten hebben de leesbaarheid van de transitievisie en het kaartmateriaal sterk verbeterd. ‘Niet alleen bewoners, maar ook grote vastgoedeigenaren zijn in de tweede ronde door de stad betrokken. In Amsterdam, waar vastgoedbeleggers een flink aandeel in de gebouwde omgeving hebben is dit een doelgroep die niet mag worden vergeten’, benadrukt Silke Nieuwenhuis.
Aardgasvrije warmteoptie per buurt
Het klimaatakkoord vraagt gemeenten om bij het opstellen van een transitievisie warmte in ieder geval te kijken naar de laagste maatschappelijke kosten. De maatschappelijke kosten zijn dan ook in Amsterdam de basis geweest van de analyses die zijn uitgevoerd. Daarnaast zijn de andere besliscriteria uit de Notitie van uitgangspunten meegenomen. Zo is voor het bepalen van de warmteoptie per buurt niet alleen gekeken naar kosten, maar ook naar de duurzaamheid van de oplossing.
Per warmteoptie of infrastructuur (warmtenet, elektriciteitsnet, aardgasvrij gasnet, lokaal bronnet) is gekeken naar zowel de energie-efficiëntie en CO2-reductie op korte termijn, als naar de kans om te verduurzamen op de lange termijn. Silke Nieuwenhuis geeft aan: ‘Het gaat daarbij onder andere om de aanwezigheid van duurzame warmtebronnen om het warmtenet verder te kunnen verduurzamen.’
Maar ook de impact van verschillende opties op het elektriciteitsnet spelen een essentiële rol. ‘De overstap naar aardgasvrije verwarming vraagt extra elektriciteit, maar hoeveel, dat verschilt flink per oplossing. Het is daarom belangrijk de elektriciteitsvraag, met name midden in de winter als de zon niet schijnt, mee te nemen in de afweging van verschillende warmteopties. Want uiteindelijk moet ook die elektriciteitsvraag duurzaam ingevuld kunnen worden.’
Fasering van buurten
Voor het bepalen van de volgorde waarin buurten in Amsterdam aardgasvrij worden is gekeken waar verschillende kansen samenkomen, maar ook naar de karakteristieken van de verschillende oplossingen. In warmtenetbuurten moet een groot deel van de buurt tegelijkertijd overstappen op een collectieve oplossing. Deze buurten zijn daarom ingedeeld in tijdvakken van tien jaar met een duidelijke einddatum.
‘Voor de eerste fase warmtenetbuurten wordt binnen twee à drie jaar een buurtuitvoeringsplan opgesteld’, zegt Jade Oudejans. Voor all-electric buurten geldt dat de overstap naar aardgasvrij meestal individueel plaatsvindt en zoveel mogelijk afgestemd moet worden op natuurlijke momenten zoals een verbouwing of de vervanging van de Cv-ketel.
Deze buurten zullen gestaag richting 2040 aardgasvrij worden en zijn daarom niet in een tijdvak ingedeeld”. Ook de planvorming wordt niet op buurtniveau georganiseerd. Wel moet er een aanpak worden ontwikkeld om ervoor te zorgen dat iedere eigenaar op zijn of haar natuurlijke momenten daadwerkelijk maatregelen neemt. Datzelfde geldt voor het centrum van Amsterdam, waar flink besparen op gas door isolatie en hybride warmtepompen voorlopig centraal staat.
De voorlopige transitievisie warmte en de transitiekaart zijn openbaar. De komende weken vindt de inspraakronde plaats. Alle Amsterdamse bewoners en bedrijven zijn uitgenodigd om een reactie te geven op het stuk. Het is de laatste fase in de uitgebreide participatieaanpak. Na de zomer wordt een definitieve versie van de transitievisie warmte aan de raad voorgelegd ter vaststelling.