Onze stagiaire Gerard Verweij onderzocht de afgelopen maanden de perceptie over de rechtvaardigheid van het verdelingsvraagstuk van de RES in de Cleantech Regio. Wordt de verdeling van de gemeentelijke bijdrage aan het regionale energiebod als eerlijk ervaren? Zijn onderzoek is inmiddels afgerond. Hij deelt zijn bevindingen en aanbevelingen in deze blog.
De landelijke deadline voor het indienen van de (voorlopige) concept-RES is 1 oktober. Meer dan de helft van de regio’s is inmiddels zover dat zijn hun concept-RES presenteren met een voorlopig regionaal energiebod. Dit is het resultaat van een regionaal proces waarbij alle betrokken gemeenten, waterschappen en provincie een trekkersrol hebben.
De RES is een regionale opgave die vertaald wordt naar lokaal omgevingsbeleid, zodat de strategie ook tot uitvoering kan worden gebracht. De mogelijkheden en kansen voor grootschalige opwek zijn verschillend voor de gemeenten binnen een RES-regio.
De ene gemeente kan meer ruimte hebben voor wind- of zonne-energie dan een andere gemeente binnen dezelfde RES-regio. Dit hangt af van de functies en waarden van de gemeentegronden. De verdeling van de opgave verschilt dus per gemeente. De vraag die je dan kunt stellen: wordt de verdeling van de gemeentelijke bijdrage aan het regionale energie bod als eerlijk/rechtvaardig ervaren?
Meer dan een rekenkundige verdeling
In mijn afstudeeronderzoek heb ik gekeken naar de perceptie over de rechtvaardigheid van het verdelingsvraagstuk van de RES in de Cleantech Regio. Uit mijn onderzoek blijkt dat in eerste instantie de verdeling van de energiebronnen (zon en wind) over de regio is gebaseerd op de zoektocht naar de potentie van het gebied. Op basis van de kenmerken van het gebied, opgaven, capaciteit van het landschap en systeem-efficiency wordt gekeken naar wat er mogelijk is.
Echter, het doorlopen van een zorgvuldig ontworpen proces is essentieel voor de rechtvaardiging van deze (ruimtelijke) verdeling. Met het oog op rechtvaardigheid is de RES daarmee niet zozeer een kwantitatieve landschappelijke discussie, maar veel meer een procesmatige uitdaging.
Regionale verantwoordelijkheid
Ook de gemeentelijke ambitie, verwoord in duurzaamheidsvisies en -programma’s, heeft invloed op de uiteindelijke verdeling van de energiebronnen over de regio. Gemeenten zien het als hun morele verplichting om zoveel als dat mogelijk is bij te dragen op hun eigen grondgebied, maar nemen ook hun regionale verantwoordelijkheid om de totale regionale opgave te realiseren. Plattelandsgemeenten hebben over het algemeen meer fysieke ruimte voor de opwek van duurzame energie en zouden daarom over het algemeen ook een grotere bijdrage kunnen leveren. In het kader van rechtvaardigheid, moet daar wel wat tegenover staan.
Lusten en lasten verdelen
Op het regionale schaalniveau kan dit bijvoorbeeld gedaan worden met (financiële) compensatie, co-investeringen door naburige gemeenten in gezamenlijke energieprojecten en toestemming van de provincie voor het uitwisselen met andere ruimtelijke opgaven zoals woningbouw. Deze constructies zijn nu nog niet ontwikkeld. Ze verdienen de aandacht, omdat het potentieel bij kan dragen aan een verhoogd gevoel van rechtvaardigheid op regionaal schaalniveau. Hiermee blijft de RES een regionale opgave en voorkomt daarmee sub-optimalisatie, ook in de uitvoering.
Naast afspraken op regionaal schaalniveau, moeten er ook afspraken gemaakt worden over een eerlijke verdeling van lusten bij het ontwikkelen van concrete zon- en windprojecten. Verschillende vormen van lusten, zoals financiële participatie en lokaal eigendom, kunnen vastgelegd worden in omgevingsbeleid en uitnodigingskaders voor grootschalige opwek. Mogelijk zelfs in een regionale omgevingsvisie.
Tijd voor de bewonersdialoog
Zoals gezegd is de RES een procesmatige uitdaging. Een zorgvuldig proces is essentieel voor de rechtvaardiging van de ruimtelijke verdeling. Hierbij is het van belang om transparant en tijdig informatie te delen, maar ook voldoende mogelijkheden te bieden voor stakeholder- en burgerparticipatie. Vanwege de korte doorlooptijd van de RES, waren de mogelijkheden om te participeren beperkt. In de Cleantech Regio is hier met een digitale enquête op ingespeeld. De uitkomst is terug te vinden in de strategische keuzes die zijn gemaakt in de concept-RES.
Het is aan te bevelen om in het vervolgproces meer in te zetten op burgerparticipatie omdat dit, wanneer het te weinig wordt ingezet, de procedurele rechtvaardigheid kan schaden. Hierbij is het belangrijk om transparant te communiceren, wat uiteindelijk zorgt voor meer vertrouwen en begrip. In de Cleantech Regio is hier bij de concept-RES op ingezet door te werken met een online platform waarop voor iedereen het proces, tussenresultaten, reactiebrieven en de concept RES te vinden zijn. Nu het basisverhaal er ligt en het minder abstract is, kan in de volgende fase de dialoog aangegaan worden met inwoners. Dit zal uiteindelijk de (maatschappelijke) haalbaarheid en legitimiteit van het RES-proces vergroten.
Democratisch proces
Uiteindelijk zal de democratische besluitvorming door raden de uitkomst van het proces moeten legitimeren. In de Cleantech Regio wordt gemeenteraden gevraagd in te stemmen met de RES 1.0, maar indirect betekent dit ook dat zij instemmen met hun gemeentelijke bijdrage.
De keuze om de RES te ontwikkelen op regionale schaal is daarmee nadelig omdat het de regio aan democratische en juridische besluitkracht ontbreekt. Het inzichtelijk maken van de gemeentelijke bijdrage in de RES zou gemeenteraden meer inzicht kunnen geven in de ruimtelijke gevolgen voor hun gemeente en stelt hen in staat hun akkoord te geven.
Het brengt wel het risico met zich mee dat de realisatie van de RES een optelsom wordt van de gemeentelijke vertaling. Daarom is het van belang om naast de vertaling ook gemeenteraden ruimte te geven om hun inbreng te leveren over hoe zij een goede lusten en lastenverdeling zien. Wanneer kunnen en willen zij meer realiseren? En wat willen ze daarvoor terugzien van gemeenten in de regio die dat niet kunnen?
Aanbevelingen
Op basis van bovenstaande bevindingen heb ik de volgende aanbevelingen die bij kunnen dragen aan een verhoogd gevoel van een rechtvaardige RES-uitkomst:
- Vertaal het (concept) RES-bod naar de bijdrage per gemeente en maak de ruimtelijke gevolgen per gemeente inzichtelijk. Vraag gemeenteraden naar hun mening.
- Verken de mogelijkheden voor compensatiemaatregelen op regionaal schaalniveau. Hierbij is het belangrijk om scherp te krijgen waar deze financiële stromen vandaan komen en op welke manier ze geïnvesteerd kunnen worden met meerwaarde voor de regio.
- Leg afspraken over (een verdeling van) lusten en lasten vast in regionale of lokale implementatie programma’s, zoals uitnodigingskaders voor grootschalige opwek. Of in de instrumenten onder de Omgevingswet, zoals het programma of het omgevingsplan.
- Stel een enquête op en verspreid die onder de bestuurders, ambtenaren, raadsleden, gebiedspartijen en inwoners van de betrokken gemeenten binnen de RES-regio. De enquête kan gezien worden als een meetmoment om het proces tussentijds te evalueren. Op basis daarvan kunnen verbeteringen doorgevoerd worden om het ‘rechtvaardigheidsgehalte’ te verhogen. Klik hier voor een voorbeeld van een enquête.
- Leg de focus in het proces naar de RES 1.0 op het vergroten van burgerparticipatie. 100% maatschappelijk draagvlak is bij grootschalige opwek een illusie, maar wel een goed streven. Maatschappelijke acceptatie van de RES is wel een realistisch doel. Hierbij is het belangrijk om de opgave duidelijk uit te leggen met nadruk op de urgentie (a), oplossingen aan te dragen die tegelijkertijd ook van meerwaarde zijn voor de omgeving (b) en duidelijk te maken wat de consequenties zijn als we dit niet doen (c).
- Zet in op een zorgvuldig en democratisch besluitvormingsproces. Dit rechtvaardigt en legitimeert zowel de uitkomst (ruimtelijke verdeling) als het proces van de RES.
Wil je meer informatie of heb je vragen naar aanleiding van deze blog? Neem dan contact op met adviseur Kirsten van de Meeberg (kirsten.vandemeeberg@overmorgen.nl)